Motywy literackie E8: Wątek przyjaźni i podróży 

Tematy rozprawek na egzaminie ósmoklasisty niemal nigdy nie pytają wprost o streszczenie lektury. Prawie zawsze są to pytania problemowe, oparte na uniwersalnych wartościach i doświadczeniach. Kluczem do ich otwarcia są właśnie motywy literackie. Zrozumienie, jak dany motyw funkcjonuje w lekturze, jest o wiele ważniejsze niż pamiętanie każdego szczegółu fabuły.

Jako polonista, co roku obserwuję, że dwoma najpewniejszymi i najbardziej pojemnymi motywami na E8 są motyw przyjaźni oraz motyw podróży. Pojawiają się w kluczowych lekturach obowiązkowych i dają ogromne pole do interpretacji.

W tym artykule nie dam Wam gotowych streszczeń. Dam Wam coś znacznie cenniejszego: instrukcję obsługi tych motywów. Pokażę Wam, jak o nich myśleć, gdzie je znaleźć i – co najważniejsze – jak skutecznie wpleść je w argumentację rozprawki, by zdobyć maksymalną liczbę punktów.

Dlaczego motywy są ważniejsze niż streszczenia?

Wielu uczniów popełnia ten sam błąd: uczy się na pamięć fabuły. Tymczasem temat na egzaminie brzmi: „Czy przyjaźń pomaga przetrwać trudne chwile?” albo „Czego uczy człowieka podróż?”.

Egzaminator nie chce czytać streszczenia „Kamieni na szaniec”. Egzaminator chce zobaczyć, że potrafisz wykorzystać fabułę tej książki, by udowodnić swoją tezę (np. tezę, że przyjaźń jest fundamentem pozwalającym zachować człowieczeństwo w nieludzkich czasach).

Motywy to mosty łączące konkretną historię z lektury z abstrakcyjnym problemem w temacie rozprawki. Znajomość motywów to Wasza mapa.

Motyw Przyjaźni: Analiza i Przykłady z Lektur

W literaturze przyjaźń to nie tylko „lubienie się”. To głęboka więź, która często jest testowana. Analizując ją, szukaj odpowiedzi na pytania: Co łączy bohaterów? Jak na siebie wpływają? Czy są wobec siebie lojalni? Czy potrafią dla siebie coś poświęcić?

Lektura Obowiązkowa nr 1: „Kamienie na szaniec” Aleksandra Kamińskiego

• Kontekst motywu: To fundamentalny przykład braterstwa (braterstwo broni). Przyjaźń Alka, Rudego i Zośki to nie tylko wspólne spędzanie czasu, ale przede wszystkim wspólny system wartości (Bóg, Honor, Ojczyzna) i wspólna walka.
• Analiza: Ich przyjaźń jest siłą napędową. Daje wsparcie psychiczne w czasach terroru. Co najważniejsze, jest sprawdzana w działaniu. Najsilniejszym przykładem jest oczywiście Akcja pod Arsenałem – desperacka próba odbicia Rudego. Zośka i jego przyjaciele ryzykują własne życie dla jednego człowieka.
• Jak to wykorzystać w rozprawce?
  • Temat: „Czy przyjaźń wymaga poświęceń?”
    Argument: Zdecydowanie tak, co udowadnia postawa bohaterów „Kamieni na szaniec”. Przyjaźń Rudego i Zośki nie była tylko deklaracją, ale czynem. Decyzja o przeprowadzeniu Akcji pod Arsenałem była aktem najwyższego poświęcenia, gdzie na szali położono własne bezpieczeństwo i życie w imię ratowania przyjaciela.

Lektura Obowiązkowa nr 2: „Mały Książę” Antoine’a de Saint-Exupéry’ego

• Kontekst motywu: To bardziej filozoficzne ujęcie przyjaźni. Kluczowa jest tu relacja Małego Księcia z Lisem.
• Analiza: Przyjaźń jest tu przedstawiona jako proces „oswajania” (apprivoiser). To nie jest coś, co się „znajduje”, ale coś, co się „tworzy” przez cierpliwość i budowanie więzi. Lis uczy Małego Księcia, że przyjaźń to odpowiedzialność („Jesteś odpowiedzialny za to, co oswoiłeś”). To ona sprawia, że coś lub ktoś staje się dla nas wyjątkowy i jedyny na świecie (jak Róża dla Księcia, czy Książę dla Lisa).
• Jak to wykorzystać w rozprawce?
  • Temat: „Co to znaczy być prawdziwym przyjacielem?”
    Argument: Bycie prawdziwym przyjacielem oznacza gotowość do „oswojenia” drugiej osoby, czyli poświęcenia jej czasu i uwagi, by zbudować wyjątkową więź. Jak uczy Lis w „Małym Księciu”, taka relacja rodzi odpowiedzialność, która polega na dbaniu o przyjaciela i postrzeganiu go jako kogoś unikalnego.

Inne lektury (bonus):

• „Opowieść wigilijna”: Postać Freda, siostrzeńca Scrooge’a. Jest on przykładem niezachwianej przyjaźni rodzinnej. Mimo odrzucenia i chłodu wuja, co roku przychodzi z zaproszeniem, wierząc w jego dobro.
• „Zemsta”: Można wykorzystać jako kontrprzykład. Relacje w „Zemście” (np. Cześnika z Papkinem) nie opierają się na szczerej przyjaźni, ale na interesach, strachu lub zależności. To pokazuje, czym przyjaźń nie jest.

Motyw Podróży: Analiza i Przykłady z Lektur

Motyw podróży (wędrówki) niemal nigdy nie oznacza tylko przemieszczania się z miejsca na miejsce. W literaturze podróż to metafora życia, procesu dojrzewania, poszukiwania prawdy lub przemiany wewnętrznej.

Rozróżniamy dwa główne typy:
1. Podróż fizyczna: Bohater przemieszcza się, a odwiedzane miejsca i spotkani ludzie wpływają na niego.
2. Podróż wewnętrzna: Bohater nie musi nigdzie jechać. To podróż w głąb siebie, duchowa, psychologiczna (np. przemiana).

Lektura Obowiązkowa nr 1: „Mały Książę”

• Kontekst motywu: To modelowy przykład podróży fizycznej, która jest jednocześnie podróżą inicjacyjną (dojrzewaniem).
• Analiza: Mały Książę opuszcza swoją planetę, by znaleźć przyjaciela i zrozumieć sens życia. Jego wędrówka po kolejnych planetach (Króla, Pijaka, Bankiera, Latarnika) to seria lekcji o absurdach świata dorosłych. Każde spotkanie uczy go czegoś nowego o samotności i pustych wartościach. Kulminacją jest podróż na Ziemię, gdzie spotyka Żmiję, Lisa i Pilota, i uczy się o przyjaźni, śmierci i miłości.
• Jak to wykorzystać w rozprawce?
  • Temat: „Czego uczy człowieka podróż?”
    Argument: Podróż jest dla człowieka przede wszystkim lekcją o nim samym i o świecie. Mały Książę podczas swojej wędrówki odkrywa, co jest w życiu najważniejsze. Spotkania z dorosłymi na kolejnych planetach uświadamiają mu, że pogoń za władzą czy bogactwem jest bezcelowa, a prawdziwy sens odnajduje dopiero na Ziemi, ucząc się od Lisa o wartości przyjaźni i odpowiedzialności.

Lektura Obowiązkowa nr 2: „Opowieść wigilijna” Karola Dickensa

• Kontekst motywu: To idealny przykład podróży wewnętrznej, duchowej.
• Analiza: Ebenezer Scrooge nie opuszcza fizycznie swojego domu. To Duchy zabierają go w symboliczną podróż po jego własnym życiu – przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Ta podróż jest bolesną konfrontacją z własnymi błędami, samotnością i zapomnianymi uczuciami.
• Jak to wykorzystać w rozprawce?
  • Temat: „Czy człowiek może się zmienić?”
    Argument: Tak, człowiek jest zdolny do głębokiej przemiany, czego dowodem jest los Ebenezera Scrooge’a. Jego symboliczna podróż z trzema duchami była bolesną, ale konieczną lekcją. Ujrzenie własnej przeszłości, teraźniejszości i przerażającej przyszłości pozwoliło mu zrozumieć swoje błędy i dokonać całkowitej metamorfozy z zgorzkniałego skąpca w hojnego, dobrego człowieka.

Lektura Obowiązkowa nr 3: „Latarnik” Henryka Sienkiewicza

• Kontekst motywu: Podróż jako tułaczka, los emigranta, poszukiwanie swojego miejsca na ziemi.
• Analiza: Całe życie Skawińskiego przed objęciem posady w Aspinwall było jedną wielką, niespokojną podróżą. Walczył w wielu wojnach, próbował różnych zawodów, ale nigdzie nie mógł zaznać spokoju. Latarnia miała być końcem tej tułaczki. Jednak lektura „Pana Tadeusza” wywołała podróż nostalgiczną, podróż myślami do ojczyzny, która skończyła się utratą pracy i powrotem na tułaczy szlak.
• Jak to wykorzystać w rozprawce?
  • Temat: „Rola ojczyzny w życiu człowieka.”
    Argument: O tym, jak wielką wartością jest ojczyzna, człowiek często przekonuje się na emigracji. Dowodzi tego historia Skawińskiego z „Latarnika”, którego życie było nieustanną tułaczką. Choć znalazł swoje „miejsce na ziemi” w latarni, symboliczna podróż do kraju lat dziecinnych, wywołana lekturą „Pana Tadeusza”, okazała się silniejsza niż obowiązki i spokój, uświadamiając mu, że prawdziwego domu nic nie zastąpi.

Jak skutecznie wykorzystać motywy w rozprawce? (Schemat)

Kiedy masz już temat, Twoja praca powinna wyglądać następująco:

1. Analiza tematu: Znajdź w temacie problem (pytanie) i słowa-klucze (np. „przyjaźń”, „pomagać”, „trudne chwile”).
2. Postawienie tezy: Sformułuj swoje stanowisko, czyli odpowiedź na pytanie z tematu (np. „Uważam, że przyjaźń jest jedną z największych wartości, która daje człowiekowi siłę do przetrwania najtrudniejszych chwil.”).
3. Budowanie argumentu (NAJWAŻNIEJSZE): Argument to nie streszczenie! Musi mieć trzy części:
   • A. Twoje twierdzenie (wniosek): Np. „Prawdziwa przyjaźń opiera się na bezwarunkowym wsparciu i poświęceniu.”
   • B. Przykład z lektury (dowód): Np. „Doskonale widać to w „Kamieniach na szaniec”, gdy Zośka, ryzykując wszystko, organizuje Akcję pod Arsenałem, by odbić torturowanego Rudego.”
   • C. Podsumowanie argumentu: Np. „Postawa bohaterów udowadnia, że świadomość posiadania przyjaciół gotowych na najwyższe poświęcenie, dawała im siłę do walki i pomagała przetrwać okrucieństwo wojny.”

Nie uczcie się lektur na pamięć. Uczcie się nimi myśleć. Motywy przyjaźni i podróży to uniwersalne klucze, które pasują do większości tematów egzaminacyjnych. Zrozumcie, jak one działają, a żadna rozprawka nie będzie dla Was zaskoczeniem.