Gramatyka na E8, której NIE umiesz. Pewniaki egzaminacyjne

Wiem, co myślisz. „Gramatyka”. Samo to słowo brzmi jak obietnica nudnej, trudnej i zupełnie niepotrzebnej pracy. Kiedy przygotowujesz się do egzaminu ósmoklasisty z polskiego, Twój wzrok ucieka w stronę lektur i wypracowania. To tam są „duże punkty”, prawda?

Jako polonista, który od lat przygotowuje uczniów do tego egzaminu, muszę Wam coś wyznać. Co roku obserwuję ten sam schemat: uczniowie tracą cenne punkty nie na rozprawce, ale właśnie na zadaniach gramatycznych.

Dlaczego? Bo traktują gramatykę jako zło konieczne, ucząc się jej pobieżnie i na pamięć. Tymczasem w arkuszu CKE zadania językowe to nie jest test z teorii. To jest test z praktycznego myślenia i rozumienia języka.

Dobra wiadomość jest taka, że gramatyka na egzaminie jest w stu procentach przewidywalna. CKE nie wymyśla tu koła na nowo. Bazuje na żelaznym zestawie zagadnień, które powtarzają się co roku.

W tym artykule nie będziemy przerabiać całego podręcznika. Zrobimy coś znacznie lepszego. Stworzymy strategiczną mapę i omówimy pewniaki egzaminacyjne z gramatyki. Pokażę Wam, co naprawdę musicie umieć i jak CKE formułuje pytania, by Was zaskoczyć.

Dlaczego gramatyka to Twój cichy sojusznik na egzaminie?

Zacznijmy od psychologii. Stresujesz się wypracowaniem, bo jest ono oceniane subiektywnie. Nigdy nie masz pewności, czy egzaminatorowi spodoba się Twój argument.

W zadaniach gramatycznych nie ma subiektywizmu. Jest tylko poprawna lub błędna odpowiedź.

Punkty zdobyte za gramatykę to są „pewne punkty”. Jeśli opanujesz kilka kluczowych zagadnień, masz gwarancję, że ta część arkusza pójdzie Ci gładko. Egzaminatorzy CKE nazywają to „sprawdzaniem świadomości językowej”. Ja nazywam to zdobywaniem punktów, które są fundamentem Twojego wyniku.

CKE nie testuje całej gramatyki. Testuje bardzo konkretny i (na szczęście) wąski zestaw umiejętności. Nazwijmy je „Wielką Czwórką”.

„Wielka Czwórka”, czyli pewniaki gramatyczne CKE

Analizując arkusze z ostatnich lat, można bezbłędnie wskazać cztery filary, na których opierają się zadania językowe. 90% zadań gramatycznych będzie dotyczyć jednego z tych tematów.

Pewniak nr 1: Fleksja (Czyli odmiana części mowy)

Fleksja to dział gramatyki, który moi uczniowie często mylą ze słowotwórstwem. Zapamiętajcie: fleksja to odmiana, czyli zmiana formy tego samego wyrazu (np. dom, domu, domem).

Egzaminator nie poprosi Was o wyrecytowanie odmiany rzeczownika przez przypadki. Zrobi coś sprytniejszego.

Jak CKE testuje fleksję?

Najczęściej jest to zadanie typu „Uzupełnij zdanie poprawną formą wyrazu podanego w nawiasie” albo „Wskaż zdanie, w którym popełniono błąd fleksyjny”.

Najczęstsze pułapki fleksyjne, które musicie znać:

1. Odmiana liczebników: To absolutny klasyk.
   • BŁĄD: „Rozmawiam z pięcioma przyjaciółmi.” (Poprawnie: pięcioma / pięciu).
   • BŁĄD: „Problem z dwoma koleżankami.” (Poprawnie: z dwiema).
   • BŁĄD: „Mówimy o dwóch tysiąc złotych.” (Poprawnie: o dwóch tysiącach).
2. Dopełniacz liczby mnogiej (Kogo? Czego?):
   • BŁĄD: „W teatrze nie było widzi.” (Poprawnie: widzów).
   • BŁĄD: „Nie lubię tych pomarańcz.” (Poprawnie: pomarańczy).
   • BŁĄD: „Kilogram ziemniak.” (Poprawnie: ziemniaków).
3. Mianownik liczby mnogiej (Rodzaj męskoosobowy):
   • Musisz wiedzieć, kiedy mówimy „chłopcy poszli” (męskoosobowy), a kiedy „psy poszły” (niemęskoosobowy).
   • PUŁAPKA: Włosi (ludzie) vs. Włochy (państwo). Chirurdzy vs. chirurgowie (obie formy są poprawne, ale warto znać zasady).
4. Stopniowanie przymiotników i przysłówków:
   • CKE lubi sprawdzać formy nieregularne (dobry – lepszy, źle – gorzej) lub opisowe.
   • BŁĄD: „Ten rosół jest słonniejszy.” (Poprawnie: bardziej słony).

Jak się tego uczyć? Nie wkuwaj tabelek. Rozwiązuj zadania z arkuszy i głośno czytaj poprawne formy.

Pewniak nr 2: Składnia (Czyli budowa zdania)

To jest królowa pewniaków. Jeśli miałbym wskazać jeden temat, który musicie opanować, to jest właśnie składnia. To fundament, który pojawia się w wielu zadaniach, także tych z interpunkcji.

Co musicie umieć ze składni?

1. Wskazać Podmiot i Orzeczenie: Brzmi banalnie, ale…
   • Pułapka na orzeczenie: Orzeczenie imienne. To nie tylko czasownik „być”, „stać się”, „zostać”, ale też to, co po nim. W zdaniu „Jan jest lekarzem„, orzeczeniem jest „jest lekarzem”.
   • Pułapka na podmiot: Podmiot domyślny vs. zdanie bezpodmiotowe.
     • „(On) Poszedł do domu.” – podmiot domyślny.
     • „Ściemniało się.” lub „Zrobiono to źle.” – zdanie bezpodmiotowe (brak podmiotu). CKE uwielbia o to pytać.
2. Rozróżnić zdanie pojedyncze od złożonego:
   • To proste: liczysz orzeczenia. Jedno orzeczenie = zdanie pojedyncze. Dwa lub więcej orzeczeń = zdanie złożone.
3. Rozróżnić zdanie złożone współrzędnie od podrzędnego:
   • To jest gwarantowane zadanie na egzaminie.
   • Mój prosty sposób (E-E-A-T): Zdanie złożone podrzędnie to takie, w którym jedno zdanie składowe (podrzędne) odpowiada na pytanie zadane przez drugie (nadrzędne).
     • „Szedł do domu (dlaczego?), bo padał deszcz.” (zdanie podrzędne okolicznikowe przyczyny).
     • „Powiedział (co?), że przyjdzie.” (zdanie podrzędne dopełnieniowe).
   • Jeśli nie da się zadać takiego pytania, a zdania są połączone spójnikami (i, oraz, ale, lub, więc), jest to zdanie współrzędne.
4. Interpunkcja (Zastosowanie składni w praktyce):
   • Twoja wiedza o składni przekłada się na przecinki.
   • Pamiętaj: Zawsze stawiamy przecinek przed: że, bo, który, ponieważ, ale, lecz, więc, dlatego.
   • Zasadniczo nie stawiamy przed: i, oraz, lub, albo.

Pewniak nr 3: Słowotwórstwo (Czyli budowa wyrazów)

To drugi dział, który uczniowie mylą z fleksją.

• Fleksja = odmiana (dom, domu).
• Słowotwórstwo = tworzenie nowych wyrazów (dom -> domek, domowy).

Co CKE testuje ze słowotwórstwa?

1. Wyraz podstawowy i pochodny: Musisz umieć wskazać, od jakiego wyrazu powstał inny.
   • domowy pochodzi od dom.
   • malować pochodzi od malarz? Nie, odwrotnie. Malarz pochodzi od malować.
2. Formanty (Przedrostki i Przyrostki):
   • Formant to ta część, którą „doklejamy”.
   • przedrostek: prze-pisać, nie-grzeczny.
   • przyrostek: dom-ek, pis-arz.
   • Typowe zadanie: „Podkreśl formant w wyrazie X” lub „Wskaż wyraz utworzony za pomocą przyrostka”.
3. Rodzina wyrazów i rdzeń:
   • Rodzina wyrazów to wszystkie wyrazy pochodne od jednego wyrazu podstawowego (np. dom, domek, domowy, domator, udomowić).
   • Rdzeń to ta wspólna, nieodmienna część (dom).
   • Typowe zadanie: „Wypisz z tekstu dwa wyrazy należące do tej samej rodziny co wyraz X” albo „Wskaż wyraz, który nie należy do rodziny wyrazu X”.

Pewniak nr 4: Części mowy (Rozpoznawanie w akcji)

CKE nie poprosi Cię o definicję rzeczownika. Poprosi o wskazanie rzeczownika w tekście. A co ważniejsze, sprawdzi, czy potrafisz odróżnić części mowy, które wyglądają podobnie.

Największe pułapki w częściach mowy:

1. Rzeczownik vs. Czasownik:
   • Chodzi o tzw. rzeczowniki odczasownikowe.
   • „Czytanie jest przyjemne.” (Co? Czytanie – rzeczownik).
   • „Czytam książkę.” (Co robię? Czytam – czasownik).
2. Przymiotnik vs. Imiesłów przymiotnikowy:
   • „Czerwony sweter.” (Jaki? Czerwony – przymiotnik).
   • „Czytający chłopiec.” (Jaki? Czytający – imiesłów przymiotnikowy, bo pochodzi od czasownika „czytać”).
   • CKE uwielbia pytać o imiesłowy. O tym więcej za chwilę.
3. Przymiotnik vs. Przysłówek:
   • Prosta zasada: Przymiotnik odpowiada na pytanie „Jaki?” i łączy się z rzeczownikiem (szybki bieg).
   • Przysłówek odpowiada na pytanie „Jak?” i łączy się z czasownikiem (biegnie szybko).
4. Zaimek: To kameleon gramatyczny. Zaimek zastępuje inną część mowy (rzeczownik, przymiotnik, liczebnik).
   • Musisz je po prostu rozpoznać: ja, ty, on, ona, się, mój, twój, ten, tamten, który, kto, co, nikt, nic, ileś, coś…
   • Typowe zadanie: „Wypisz z drugiego akapitu zaimek” lub „Określ, jaką część mowy zastępuje zaimek X”.

Zadania specjalne, czyli gramatyka stosowana

Poza „Wielką Czwórką” istnieje kilka zadań-pewniaków, które są sprawdzianem praktycznym.

Imiesłowy – postrach ósmoklasisty

Jeśli jest jakieś zagadnienie, które budzi strach, to są to imiesłowy. CKE o tym wie i na pewno je wykorzysta.

• Co musisz umieć? Rozpoznać je.
  • Imiesłów przymiotnikowy czynny: końcówka -ący, -ąca, -ące (np. czytający, pisząca). Mówi o kimś, kto coś robi.
  • Imiesłów przymiotnikowy bierny: końcówka -ny, -ona, -ty (np. czytany, pisana, myty). Mówi o kimś, kto jest poddawany jakiejś czynności.
  • Imiesłów przysłówkowy współczesny: końcówka -ąc (np. czytając, pisząc). Dzieje się w tym samym czasie co inna czynność.
  • Imiesłów przysłówkowy uprzedni: końcówka -wszy, -łszy (np. przeczytawszy, zjadłszy). Dzieje się wcześniej niż inna czynność.
• Jak CKE o to pyta?
  1. „Przekształć zdanie X, używając imiesłowu…”
  2. „Wskaż zdanie, w którym błędnie użyto imiesłowu…” (Klasyczna pułapka: imiesłów na -ąc wymaga, by w obu częściach zdania był ten sam podmiot. BŁĄD: „Idąc do szkoły, padał deszcz.” Poprawnie: „Gdy szedłem do szkoły, padał deszcz.”).

Strona czynna i bierna czasownika

To kolejny klasyk. Zadanie na przekształcanie zdań.

• Strona czynna: Podmiot wykonuje czynność.
  • „Lekarz bada pacjenta.”
• Strona bierna: Podmiot jest poddawany czynności.
  • „Pacjent jest badany przez lekarza.”

Musisz umieć płynnie zamieniać jedno na drugie.

Ortografia i Interpunkcja w zadaniach

O interpunkcji mówiliśmy przy składni (przecinki). Ale CKE lubi też sprawdzać ortografię w formie zadań zamkniętych.

• Pisownia „nie” z różnymi częściami mowy:
  • Z rzeczownikami i przymiotnikami: razem (nieprzyjaciel, niemiły).
  • Z czasownikami: oddzielnie (nie wiem, nie poszedł).
• Wielka i mała litera:
  • Nazwy mieszkańców państw: Polak, Niemiec, Europejczyk.
  • Przymiotniki (jaki?): język polski, ser francuski.
  • Nazwy mieszkańców miast, regionów: warszawiak, Ślązak.

Jak się uczyć gramatyki, żeby nie zwariować? (Mój sprawdzony plan)

Wiem, że tych informacji jest dużo. Ale pamiętaj – nie uczysz się tego na pamięć. Uczysz się to rozpoznawać. Oto moja strategia, którą polecam uczniom.

1. Nie czytaj regułek, rozwiązuj zadania.Gramatyka to nie historia. To umiejętność, jak jazda na rowerze. Musisz ćwiczyć. Weź stare arkusze CKE i skup się tylko na zadaniach językowych.
2. Pracuj z kluczem odpowiedzi.To najważniejsza rada, jaką mogę Wam dać. Po rozwiązaniu zadania nie sprawdzaj tylko, czy masz „A” czy „B”. Przeczytaj w kluczu uzasadnienie. Zrozum, dlaczego Twoja odpowiedź była błędna. Klucz odpowiedzi CKE to darmowy kurs myślenia egzaminatora.
3. Stwórz „Dziennik Błędów”.Miej zeszyt. Za każdym razem, gdy popełnisz błąd gramatyczny, zapisz go.Przykład: „BŁĄD: 'poszłem’. POPRAWNIE: 'poszedłem’.” „BŁĄD: pomyliłem zdanie współrzędne z podrzędnym.” Zapisz poprawną definicję i przykład.
4. Skup się na „Wielkiej Czwórce”.Nie trać czasu na gramatyczne detale. Całą energię skup na mistrzowskim opanowaniu: Fleksji, Składni, Słowotwórstwa i Części Mowy. To jest 90% Twojego sukcesu.

Gramatyka nie jest straszna. Jest logiczna i, co najważniejsze, absolutnie przewidywalna. Potraktuj ją jak zestaw łamigłówek. Kiedy poznasz zasady, rozwiązanie ich staje się niemal automatyczne i daje ogromną satysfakcję. A co ważniejsze, daje pewne punkty, które budują Twój końcowy sukces.