Słownictwo maturalne z angielskiego. Jakie słówka musisz znać, by zdać?

W tym artykule-przewodniku rozłożymy na czynniki pierwsze, czym naprawdę jest słownictwo maturalne. Pokażę Wam, co jest ważne (i gdzie to znaleźć), jak się tego skutecznie uczyć i jak uniknąć pułapek, w które co roku wpadają tysiące maturzystów. To nie będzie kolejna lista. To będzie strategia.

Mit „listy słówek”: Dlaczego „ile” to złe pytanie?

Zacznijmy od obalenia największego mitu. Nie ma magicznej liczby słów, która gwarantuje zdanie matury. Dlaczego? Ponieważ Twój mózg operuje na dwóch różnych „bazach danych” słownictwa.

Słownictwo pasywne vs. aktywne (Musisz to zrozumieć)

Wyobraź sobie górę lodową.

• Słownictwo pasywne (bierne) to cała góra lodowa pod wodą. To gigantyczna baza słów, które rozpoznajesz, gdy je widzisz lub słyszysz. To dzięki niej rozumiesz teksty w zadaniach na czytanie i dialogi w słuchankach. Budujesz ją przez całe życie – czytając artykuły, oglądając seriale, grając w gry.
• Słownictwo aktywne (czynne) to ten mały czubek wystający nad wodę. To słowa, których potrafisz samodzielnie użyć w mowie i piśmie. To te słowa, które przychodzą Ci do głowy, gdy piszesz e-mail lub rozprawkę.

Na maturze potrzebujesz obu. Musisz mieć ogromny zasób pasywny, żeby zrozumieć arkusz, i precyzyjny, ale mniejszy, zasób aktywny, żeby napisać pracę pisemną i zdać część ustną.

Problem z listami słówek polega na tym, że one ćwiczą tylko pamięć krótkotrwałą. Wkuwasz: pollution = zanieczyszczenie. Twój mózg zapisuje to w pamięci pasywnej (w najlepszym wypadku). Ale gdy masz napisać zdanie o ekologii, i tak piszesz: „The air is very bad”. Nie potrafisz aktywnie użyć słowa „pollution”. To jest właśnie ta różnica.

Pamiętam ucznia, który na maturze próbnej chciał opisać problem kłusownictwa. Znał słowo „poacher”, ale nie potrafił go odmienić ani wstawić w zdanie. Zaciął się. W tym samym czasie jego koleżanka, która nie znała tego słowa, napisała: „Many people hunt animals illegally, which is a huge problem for the environment”. Kto dostał punkt? Oczywiście, że ona.

Dlatego zamiast pytać „ile”, zapytajmy „jakie” i „jak”.

Mapa Skarbów CKE: 14 działów tematycznych, które musisz opanować

Tutaj dochodzimy do sedna. Centralna Komisja Egzaminacyjna nie jest złośliwa. Ona co roku publikuje dokładną mapę tego, co będzie na egzaminie. Ta mapa to Informator Maturalny (znajdziecie go w źródłach na końcu).

W Informatorze CKE jasno określa zakres tematyczny. To jest Wasza prawdziwa „lista słówek”. Całe słownictwo maturalne, którego potrzebujecie, jest uporządkowane w 14 działach. To one dyktują tematy czytanek, słuchanek i – co najważniejsze – prac pisemnych.

Jeśli masz opanowane słownictwo z tych 14 działów, nic w arkuszu Cię nie zaskoczy.

Przeanalizujmy je. Podzieliłem je na logiczne filary i pokażę Wam, jaka jest różnica między poziomem B1 (żeby zdać) a B2 (żeby mieć 100%).

Filar 1: Ty i Twoje otoczenie

To fundament. Te słowa pojawiają się wszędzie, od prostych dialogów po tematy rozprawek.

1. Człowiek

• O co tu chodzi: Dane osobowe, wygląd, cechy charakteru, uczucia, problemy i konflikty.
• Poziom B1 (żeby zdać): tall, slim, funny, friendly, sad, angry, problem, argument.
• Poziom B2 (na 100%): well-built, broad-shouldered, reliable, conscientious, outgoing, devastated, furious, conflict, disagreement, to resolve an issue.

2. Dom

• O co tu chodzi: Opis miejsca zamieszkania, typy domów, wynajem, prace domowe.
• Poziom B1: house, flat, room, kitchen, furniture, rent, chores, messy, tidy.
• Poziom B2: detached house, terraced house, apartment block, landlord, tenant, mortgage, to hoover the carpet, to wipe the surfaces, cluttered, spacious.

3. Życie prywatne

• O co tu chodzi: Rodzina, przyjaciele, znajomi, spędzanie czasu wolnego, święta.
• Poziom B1: family, friends, relationship, hobby, free time, birthday, wedding.
• Poziom B2: immediate family, extended family, acquaintance, peers, to hang out with friends, to take up a hobby, leisure time, holiday, celebration, anniversary.

Filar 2: Edukacja i Praca

To dwa z trzech najczęściej pojawiających się tematów na maturze (trzeci to zdrowie/środowisko). Są kluczowe dla rozprawki.

4. Szkoła

• O co tu chodzi: Przedmioty, oceny, życie szkolne, egzaminy, system edukacji.
• Poziom B1: subject, teacher, student, lesson, grade (mark), homework, exam, fail, pass.
• Poziom B2: curriculum, syllabus, headteacher/principal, graduate, attend classes, compulsory vs. optional subjects, mock exam, to revise for an exam, to meet a deadline, extracurricular activities.

5. Praca

• O co tu chodzi: Zawody, szukanie pracy, warunki pracy, rynek pracy.
• Poziom B1: job, profession, work, salary, boss, employee, company, unemployed.
• Poziom B2: career path, occupation, qualifications, to apply for a job, CV (AmE: resume), cover letter, interview, to be hired/fired, to be promoted, remote work, work-life balance, unemployment rate.

Filar 3: Świat i Społeczeństwo

To są tematy „ambitne”, często pojawiające się w dłuższych tekstach i rozprawkach opiniujących.

6. Państwo i społeczeństwo

• O co tu chodzi: Struktury państwa, problemy społeczne (bieda, przestępczość), polityka.
• Poziom B1: country, government, president, law, police, problem, poor/rich people.
• Poziom B2: democracy, republic, authorities, election, to vote for, policy, social issues, poverty, homelessness, crime rate, justice system, citizen.

7. Kultura

• O co tu chodzi: Film, teatr, muzyka, sztuka, literatura, media.
• Poziom B1: film, book, actor, artist, music, newspaper, TV.
• Poziom B2: masterpiece, blockbuster, exhibition, gallery, author, poet, novel, plot, main character, broadcast, social media, censorship.

8. Zdrowie

• O co tu chodzi: Styl życia, choroby, leczenie, uzależnienia.
• Poziom B1: health, ill, sick, doctor, hospital, medicine, diet, sport.
• Poziom B2: healthy lifestyle, well-being, mental health, disease, illness, injury, symptoms, treatment, prescription, to make an appointment, addiction (to), obesity, vaccination.

9. Sport

• O co tu chodzi: Dyscypliny, sprzęt, imprezy sportowe, sport wyczynowy vs. amatorski.
• Poziom B1: play football, go swimming, team, match, win, lose.
• Poziom B2: discipline, athlete, professional vs. amateur, championship, tournament, track and field, sports equipment, coach, referee, to set a record.

Filar 4: Konsumpcja i Technologia

Tematy bardzo „życiowe”, kluczowe dla zadań na słuchanie (dialogi w sklepie, problemy z Internetem) i e-maili.

10. Zakupy i usługi

• O co tu chodzi: Rodzaje sklepów, kupowanie, sprzedawanie, reklamacje, usługi (bank, poczta).
• Poziom B1: shop, buy, sell, money, price, cheap, expensive, complaint.
• Poziom B2: department store, shopping mall, online shopping, bargain, discount, sale, receipt, refund, to make a complaint, customer service, delivery, ATM.

11. Żywienie

• O co tu chodzi: Artykuły spożywcze, posiłki, lokale gastronomiczne, diety.
• Poziom B1: food, breakfast, lunch, dinner, restaurant, fruit, vegetables, sweet, healthy.
• Poziom B2: groceries, ingredients, recipe, cuisine (e.g., Italian cuisine), balanced diet, processed food, organic food, vegetarian, vegan, allergic to, nutrition.

12. Nauka i technika

• O co tu chodzi: Odkrycia, wynalazki, korzystanie z technologii, Internet.
• Poziom B1: computer, internet, phone, science, scientist, new.
• Poziom B2: discovery, invention, research, experiment, scientist, artificial intelligence (AI), social media, data privacy, cyberbullying, technological advancements, device, gadget.

Filar 5: Świat zewnętrzny

13. Podróżowanie i turystyka

• O co tu chodzi: Środki transportu, baza noclegowa, wakacje, zwiedzanie.
• Poziom B1: travel, holiday, hotel, train, plane, ticket, see (sights).
• Poziom B2: journey, trip, voyage, accommodation, B&B (bed and breakfast), youth hostel, package holiday, sightseeing, tourist attraction, departure, arrival, luggage.

14. Świat przyrody

• O co tu chodzi: Pogoda, klimat, rośliny, zwierzęta, ekologia, katastrofy.
• O co tu chodzi: weather, sun, rain, animal, tree, flower, world, environment.
• O co tu chodzi: climate change, global warming, pollution, carbon footprint, renewable energy, deforestation, endangered species, drought, flood, earthquake.

Uff. Dużo tego? Tak. Ale teraz przynajmniej wiesz, co masz umieć. To jest Twój plan działania na najbliższe miesiące. Zamiast kuć losową listę, weź jeden dział (np. „Zdrowie”) i przez tydzień skup się tylko na nim.

Słownictwo maturalne z angielskiego: Jak się uczyć, żeby się nauczyć?

Masz już mapę (14 działów). Teraz potrzebujesz kompasu i narzędzi. Samo patrzenie na te słowa nic nie da. Musisz je przetworzyć. Oto metody, które polecam moim uczniom i które naprawdę działają.

Metoda „Mapy Kontekstowej” (zamiast list)

Przestańcie robić listy „słowo = tłumaczenie”. To nie działa. Wasz mózg tak nie przechowuje informacji. On tworzy sieci skojarzeń.

Zamiast listy, stwórz mapę myśli (Mind Map) lub mapę kontekstową.

1. Weź kartkę A4.
2. Na środku napisz temat-klucz, np. „CRIME” (z działu „Państwo i społeczeństwo”).
3. Twórz gałęzie:
   • People: criminal, thief, burglar, murderer, victim, witness, police officer, lawyer, judge.
   • Actions (Verbs): to commit a crime, to break the law, to steal, to murder, to investigate, to arrest, to sentence, to go to prison.
   • Types of Crime: theft, burglary, robbery, murder, kidnapping, shoplifting.
   • Place: crime scene, court, prison/jail.
   • Phrases: to plead guilty/not guilty, to be under arrest.

Tworząc taką mapę, już się uczysz. Kategoryzujesz, tworzysz logiczne połączenia. A potem, zamiast wkuwać 50 pojedynczych słów, uczysz się jednej logicznej „historii”.

Magia Kolokacji (czyli dlaczego „do a mistake” to błąd kardynalny)

Kolokacje to pary lub grupy słów, które naturalnie ze sobą występują. To jest absolutny wyznacznik poziomu B2. Polacy notorycznie popełniają tu błędy, bo tłumaczymy 1:1 z polskiego.

Mówimy „popełnić błąd”. Uczeń pisze: do a mistake (bo do = robić/popełniać). ŹLE. Po angielsku „popełnia się błąd” poprzez make a mistake.

Moi uczniowie dostają ode mnie „żelazną listę” kolokacji, które muszą umieć o północy:

• MAKE: a mistake, a decision, an effort, progress, money, friends, a phone call
• DO: homework, chores, research, business, a favour, your best
• TAKE: an exam, a test, a photo, a break, medicine, responsibility
• HAVE: a shower, a good time, sympathy, a chat
• COMMIT: a crime, suicide
• PAY: attention, a compliment, a visit

Rada mentora: Kiedy uczysz się nowego rzeczownika, zawsze sprawdzaj, z jakim czasownikiem on „chodzi”. Kiedy uczysz się przymiotnika, sprawdzaj przyimek (np. interested in, keen on, afraid of).

Phrasal Verbs bez paniki

Tak, wiem. Phrasal verbs (czasowniki frazowe) to postrach liceum. Te małe słówka (up, on, off, in, out) zmieniające całkowicie znaczenie czasownika.

Dobra wiadomość: nie musisz znać wszystkich. Zła: te podstawowe musisz znać perfekcyjnie. One są wszędzie w słuchankach i czytankach.

Skup się na tych opartych na najczęstszych czasownikach:

• GET: get up (wstać), get on/off (wsiadać/wysiadać), get over (dojść do siebie), get along with (dogadywać się).
• LOOK: look for (szukać), look after (opiekować się), look up (sprawdzić, np. słowo w słowniku).
• PUT: put on (założyć), put off (przełożyć na później), put up with (znosić coś).
• TAKE: take off (startować – o samolocie; zdjąć – o ubraniu), take up (zacząć hobby).
• TURN: turn on/off (włączyć/wyłączyć), turn down (ściszyć; odrzucić ofertę).

Nie ucz się ich z listy! Ucz się ich w zdaniach. Napisz trzy różne zdania z „put off”. Twój mózg zapamięta kontekst.

Sztuka parafrazy (Twój „safety net”)

To jest najważniejsza umiejętność na całym egzaminie. Wspominałem już o tym. Co robisz, gdy w trakcie pisania rozprawki zapominasz kluczowego słowa? Panikujesz? Nie. Parafrazujesz.

Parafraza to opisanie czegoś „naokoło”, używając słów, które znasz.

• Nie pamiętasz słowa vegetarian? Pisz: a person who doesn’t eat meat.
• Nie pamiętasz słowa unemployed? Pisz: a person who is out of work and looking for a job.
• Nie pamiętasz słowa drought (susz)? Pisz: a long period of time when there is no rain.

Egzaminator CKE, widząc coś takiego, nie odejmuje Ci punktów. Wręcz przeciwnie! Myśli sobie: „Wow, ten uczeń ma świetny zakres środków językowych. Potrafi elastycznie operować językiem, żeby przekazać myśl, nawet gdy brakuje mu jednostkowego słowa. To jest poziom B2!”.

Parafraza to Twoja poduszka bezpieczeństwa. Ćwicz ją.

Błędy, które kosztują punkty (i „pewniaki” na 100%)

Na koniec, chcę Was ostrzec przed kilkoma typowymi pułapkami i dać Wam parę „pewniaków”, które zawsze robią dobre wrażenie.

„Fałszywi przyjaciele” (False Friends)

To błędy, które egzaminatorzy wyłapują natychmiast, bo świadczą o myśleniu po polsku.

• Actually to NIE jest „aktualnie”. To jest „właściwie”, „tak naprawdę”. („Aktualnie” to currently).
• Eventually to NIE jest „ewentualnie”. To jest „ostatecznie”, „w końcu”. („Ewentualnie” to possibly).
• Sympathetic to NIE jest „sympatyczny”. To jest „współczujący”. („Sympatyczny” to nice lub friendly).
• Chef to NIE jest „szef”. To jest „szef kuchni”. („Szef” w pracy to boss lub manager).
• Fabric to NIE jest „fabryka”. To jest „materiał”, „tkanina”. („Fabryka” to factory).

Unikanie tych pięciu błędów to już +10 do profesjonalizmu w oczach CKE.

Słowa-wytrychy (Good, Bad, Nice) i ich lepsi zastępcy

Jeśli cała Twoja rozprawka opiera się na słowach good, bad, nice i important, dostaniesz punkty za treść, ale polegniesz na „zakresie środków językowych”. To są słowa-wytrychy, „puste kalorie” języka.

Przygotuj sobie „upgrade” dla tych słów:

• Zamiast Good -> beneficial (korzystny), advantageous (korzystny), valuable (wartościowy), effective (skuteczny).
• Zamiast Bad -> detrimental (szkodliwy), harmful (szkodliwy), negative (negatywny), damaging (niszczący).
• Zamiast Important -> crucial (kluczowy), vital (niezbędny), essential (istotny), significant (znaczący).
• Zamiast Big (problem) -> huge, enormous, massive, significant.
• Zamiast Get (dostać) -> receive, obtain.

Nie musisz używać wszystkich. Wystarczy, że w rozprawce raz użyjesz „beneficial” i raz „detrimental”. Egzaminator to zauważy i doceni.

Tematy, które wracają (Środowisko i Technologia)

Analizując arkusze maturalne z ostatnich lat, widzę wyraźny trend. Dwa tematy powracają niemal co roku, czy to w czytaniu, słuchaniu, czy jako temat rozprawki:

1. Środowisko (Świat przyrody): Słowa-klucze to: climate change, global warming, pollution, renewable/green energy, carbon footprint, sustainable, deforestation, endangered species.
2. Technologia (Nauka i technika): Słowa-klucze to: social media, artificial intelligence (AI), data privacy, cyberbullying, addiction to screens, remote work.

Jeśli miałbyś wybrać tylko dwa działy, których nauczysz się na 100% – niech to będą te dwa.

Najważniejsze wnioski (Twoja strategia w pigułce)

Jeśli masz zapamiętać tylko kilka rzeczy z tego długiego artykułu, niech to będzie ta lista:

• Przestań kuć listy. To strata czasu.
• Myśl działami. Twoim celem jest opanowanie 14 działów tematycznych z Informatora CKE.
• Ucz się w kontekście. Twórz mapy myśli, a nie listy „słowo=tłumaczenie”.
• Skup się na kolokacjach. Lepiej znać 100 słów i wiedzieć, jak ich użyć (np. make a decision), niż 500 słów i nie umieć sklecić zdania.
• Nie panikuj, gdy zapomnisz słowa. Użyj parafrazy. To pokazuje Twoją siłę językową, a nie słabość.
• Unikaj „fałszywych przyjaciół” (actually, eventually).
• Zrób „upgrade” swojego języka. Zamień good/bad/important na beneficial/detrimental/crucial.
• Opanuj na błysk tematy „Środowisko” i „Technologia”.

Słownictwo to nie jest mur, który musisz przeskoczyć. To zestaw narzędzi. Im więcej masz narzędzi w swojej skrzynce (i im lepiej wiesz, do czego służą), tym lepszy „dom” (czyli rozprawkę i cały egzamin) zbudujesz.

To nie jest sprint. To maraton. Ale jeśli zaczniesz pracować mądrze, a nie tylko ciężko, gwarantuję Ci, że w maju wejdziesz na salę egzaminacyjną ze spokojem i pewnością siebie. Powodzenia.

Źródła

1. Centralna Komisja Egzaminacyjna (CKE). (2023). Informator o egzaminie maturalnym z języka angielskiego od roku szkolnego 2024/2025. Dostępny online: https://cke.gov.pl/images/_KOMUNIKATY/20230817%20EM%202025%20Informator%20JA.pdf
   • To jest absolutna podstawa. Strona 10 i 11 (Aneks 2) zawiera szczegółowy wykaz 14 działów tematycznych, które omówiłem w tym artykule.
2. Wieloletnie doświadczenie autora w nauczaniu w polskim liceum i analizie arkuszy maturalnych CKE z lat 2010-2024.