Części mowy odmienne i nieodmienne – szybka powtórka

Cele lekcji:

• Uczeń potrafi rozpoznać części mowy odmienne i nieodmienne w zdaniu.
• Uczeń potrafi wyjaśnić, czym różnią się części mowy odmienne od nieodmiennych.
• Uczeń potrafi wskazać formy odmiany wybranych części mowy (np. rzeczownika, czasownika).
• Uczeń potrafi zastosować wiedzę o częściach mowy przy analizie tekstu literackiego.

Na start – zagadka językowa:

Zagadka: Jestem słowem, które może zmienić swój koniec w zależności od tego, kto mówi, co robi, albo ile czegoś jest. Ale są też takie słowa, które zawsze wyglądają tak samo. Kim jestem?

Odpowiedź: Część mowy – odmienna lub nieodmienna!

Kluczowe pojęcia

1. Części mowy odmienne

Części mowy odmienne to takie słowa, które mogą zmieniać swoją formę. Dlaczego to ważne? Bo dzięki temu możemy mówić poprawnie o tym, kto coś robi, co się dzieje, albo ile czegoś jest. W języku polskim do odmiennych części mowy należą:

• Rzeczownik (np. pies, szkoła, kolega)
• Przymiotnik (np. wesoły, trudny, zielony)
• Liczebnik (np. jeden, trzy, dziesiąty)
• Czasownik (np. czytać, biegać, śpi)
• Zaimek (np. ja, twój, coś)

Każda z tych części mowy może się odmieniać – przez przypadki, liczby, rodzaje lub osoby. Na przykład słowo kolega może przyjąć formy: kolegi, koledze, kolegę itd.

Przykład z popkultury: W filmie „Harry Potter” Ron mówi: „To mój brat!” – tu słowo mój to zaimek dzierżawczy, który zmienia się w zależności od tego, do czego się odnosi. Może być też: moja siostra, moje książki.

2. Części mowy nieodmienne

Części mowy nieodmienne to takie słowa, które zawsze wyglądają tak samo – nie zmieniają się. Nie dostosowują się do liczby, rodzaju czy osoby. W polskim mamy cztery takie grupy:

• Przysłówek (np. szybko, dobrze, cicho)
• Przyimek (np. w, na, pod)
• Spójnik (np. i, oraz, ale)
• Wykrzyknik (np. hej, auć, ojej)

Choć te słowa nie odmieniają się, są bardzo ważne – łączą zdania, pokazują relacje, wyrażają emocje. Przysłówki np. mówią, jak coś się dzieje: Idzie szybko. Spójniki pomagają w budowaniu zdań: Ona lubi grać i śpiewać.

Przykład z literatury: W „Kamieniach na szaniec” Aleksandra Kamińskiego często pojawia się spójnik ale – pokazuje kontrasty w działaniach bohaterów: „Byli pełni odwagi, ale także świadomi ryzyka”.

Część główna – analiza i przykłady

Przykład 1 – z kanonu lektur

Fragment: „Tyle było dni do utraty sił…” – Krzysztof Kamil Baczyński
Analiza:

• tyle – liczebnik główny (odmienna część mowy)
• było – czasownik (forma przeszła, 3. osoba liczby pojedynczej)
• do – przyimek (nieodmienna)
• utraty – rzeczownik (forma dopełniacza, liczba pojedyncza)

Widzimy tu różnorodne części mowy, zarówno odmienne (czasownik, rzeczownik, liczebnik), jak i nieodmienne (przyimek).

Przykład 2 – tekst autorski

Fragment: „Zosia biegnie szybko, bo pies goni ją po boisku.”
Analiza:

• Zosia – rzeczownik, mianownik
• biegnie – czasownik, 3. osoba, liczba pojedyncza
• szybko – przysłówek (nieodmienna)
• bo – spójnik (nieodmienna)
• pies – rzeczownik, mianownik
• ją – zaimek osobowy
• po – przyimek
• boisku – rzeczownik, miejscownik

Przykład 3 – z popkultury

Fragment: „Minecraft jest super, ale trzeba uważać na creepera.”
Analiza:

• Minecraft – rzeczownik (nazwa własna)
• jest – czasownik (3. osoba, liczba pojedyncza)
• super – przysłówek (nieodmienna forma, zapożyczona)
• ale – spójnik (nieodmienna)
• trzeba – czasownik (forma bezosobowa)
• uważać – czasownik (bezokolicznik)

Schemat graficzny (opisany słownie):

Wyobraź sobie tabelę z dwoma kolumnami: po lewej części mowy odmienne, po prawej nieodmienne. Po lewej wpisujemy: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek. Po prawej: przysłówek, przyimek, spójnik, wykrzyknik. To prosty podział, który pomaga przy rozpoznawaniu słów w tekście.

Krok po kroku – jak analizować fragment tekstu:

1. Przeczytaj uważnie zdanie lub fragment.
2. Wypisz wszystkie wyrazy.
3. Przy każdym zapisz, co to za część mowy.
4. Zaznacz, czy jest odmienna, czy nieodmienna.
5. Sprawdź, czy nie popełniasz typowych błędów (np. nie mylisz przysłówka z przymiotnikiem).

Pułapki egzaminacyjne

• Mylenie przymiotników z przysłówkami: „ładna dziewczyna” (przymiotnik), „ładnie śpiewa” (przysłówek).
• Zaimek to nie tylko „ja, ty, my”! Także „ten, taki, ktoś, coś” – zwracaj uwagę, do czego się odnoszą.
• „Na przykład” to przyimek + rzeczownik, a nie spójnik! Nie łączymy nim zdań.
• Wykrzykniki to osobna część mowy, nie część zdania! Słowa typu „hej”, „och”, „auć” to nie przysłówki ani spójniki.

Podsumowanie

Części mowy dzielą się na odmienne i nieodmienne. Odmienne zmieniają swoją formę – to rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, czasowniki i zaimki. Nieodmienne nie odmieniają się – to przysłówki, przyimki, spójniki i wykrzykniki. W analizie tekstu ważne jest umiejętne rozpoznawanie ich roli. Ćwiczenie rozpoznawania części mowy pomaga w pisaniu i rozumieniu tekstów. Bądź uważny – nawet krótkie słowa mogą mieć wielką funkcję!

Praca domowa / dalsze kroki

Zadanie kreatywne: Wymyśl i zapisz krótką scenkę dialogową (4–6 zdań) między dwiema postaciami z gry, serialu lub filmu, które lubisz. Pod każdym zdaniem wypisz wszystkie części mowy i zaznacz, które są odmienne, a które nie. Przykład zaczęty dla Ciebie:

Mario: Skaczę wyżej niż ty!

• Mario – rzeczownik (odmienna)
• skaczę – czasownik (odmienna)
• wyżej – przysłówek (nieodmienna)
• niż – spójnik (nieodmienna)
• ty – zaimek (odmienna)

Zrób to samo z własnym tekstem – ćwiczenie zajmie Ci 15 minut, a bardzo pomoże w zrozumieniu tematu.