GATUNKI DRAMATYCZNE ORAZ ELEMENTY BUDOWY I TEKSTU – PODSTAWOWE INFORMACJE

Przed nami omówienie kluczowych zagadnień dotyczących dramatu, skupiając się na kluczowych informacjach potrzebnych do analizy tekstów i przygotowania do egzaminu.

Dramat to jeden z trzech rodzajów literackich (obok liryki i epiki). Cechuje się tym, że jest pisany z przeznaczeniem na scenę, a fabuła rozwija się głównie poprzez dialogi i monologi bohaterów, a nie opis narratora (którego w dramacie zazwyczaj nie ma). Aby zrozumieć, jak zbudowany jest dramat, musimy poznać jego podstawowe elementy strukturalne i rodzaje tekstu.

Elementy budowy i tekstu w dramacie

Każdy utwór dramatyczny, niezależnie od gatunku, zbudowany jest z pewnych powtarzalnych elementów. Zrozumienie ich jest kluczowe do analizy tekstu dramatu.

Akt

Część dramatu oddzielona przerwą (zazwyczaj oznaczaną opuszczeniem kurtyny). Zazwyczaj dzieli dramat na większe, logiczne fragmenty akcji, odpowiadające głównym etapom rozwoju wydarzeń.

Scena

Mniejsza część akcji w obrębie aktu, wyznaczona zwykle przez zmianę liczby osób występujących na scenie – wejście lub zejście aktora/aktorów. W ramach jednego aktu może być wiele scen.

Tekst główny

Wypowiedzi bohaterów dramatu, czyli ich dialogi i monologi. Jest to ta część tekstu, która jest wypowiadana przez aktorów na scenie. Stanowi „akcję” werbalną utworu.

Tekst poboczny (Didaskalia)

Wskazówki autora dramatu dla reżysera, aktorów i scenografa. Podaje informacje dotyczące: wyglądu scenografii i rekwizytów, sposobu zachowania się postaci (gesty, mimika, ton głosu, ruch sceniczny), oświetlenia, dźwięków, czy miejsca i czasu akcji. Zazwyczaj zapisywany jest w nawiasach, często kursywą.

Dialog

Rozmowa co najmniej dwóch postaci. Jest to podstawowa forma wypowiedzi w dramacie, napędzająca akcję i charakteryzująca bohaterów poprzez ich wypowiedzi.

Monolog

Długa wypowiedź jednej postaci. Monolog może być skierowany do samego siebie (ujawniając myśli i uczucia bohatera, nawet gdy są inni na scenie, ale ich nie „słyszą”), do widza, lub być wygłaszany w samotności na scenie. Służy często pogłębieniu psychologicznego postaci lub przedstawieniu jej wewnętrznych przeżyć.

Główne Gatunki Dramatyczne

Teraz, gdy znamy podstawowe elementy budowy, przejdźmy do omówienia najważniejszych gatunków dramatycznych, które charakteryzują się odmienną tematyką, stylem i zakończeniem.

1. Tragedia

Definicja: Gatunek dramatyczny, który powstał w starożytnej Grecji. Przedstawia losy bohatera (tzw. bohatera tragicznego), uwikłanego w nierozwiązywalny konflikt, który nieuchronnie prowadzi go do klęski lub śmierci.

Geneza: Wywodzi się ze starożytnych obrzędów religijnych ku czci boga Dionizosa.

Najważniejsze cechy (kluczowe dla analizy!):

• Bohater tragiczny: Zazwyczaj postać wybitna (władca, szlachetny wojownik itp.), która budzi u widza litość i trwogę. Jego upadek jest niezasłużony lub wynika z sił wyższych/losu.
• Konflikt tragiczny: Starciem dwóch równorzędnych, sprzecznych racji lub wartości (np. prawo ludzkie vs. prawo boskie, racja stanu vs. uczucia). Bohater musi dokonać wyboru, który i tak doprowadzi do katastrozy – nie ma dobrego wyjścia.
• Wina tragiczna (hamartia): Błąd w ocenie sytuacji lub nieświadome działanie bohatera, które mimo jego dobrych (lub neutralnych) intencji prowadzi do nieszczęścia. To nie jest „zwykła” wina moralna.
• Katastrofa: Nieuchronny, tragiczny finał akcji, prowadzący do klęski lub śmierci głównego bohatera.
• Katharsis: Cel tragedii; wywołanie u widza silnych emocji (litości i trwogi), prowadzących do „oczyszczenia” i refleksji nad ludzkim losem.
• Zasada trzech jedności (w tragedii antycznej): Jedność miejsca (cała akcja w jednym miejscu), jedność czasu (akcja trwa maksymalnie 24 godziny), jedność akcji (jeden główny wątek). Uwaga: Nie wszystkie tragedie (np. szekspirowskie) przestrzegają tych zasad ściśle.
• Styl: Zazwyczaj podniosły, poważny, czasem patetyczny.

Przykłady lektur/utworów reprezentatywnych (często w kanonie):

• Sofokles, Antygona
• William Szekspir, Makbet
• William Szekspir, Hamlet
• Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich

2. Komedia

Definicja: Gatunek dramatyczny, którego celem jest rozbawienie widza. Przedstawia zazwyczaj szczęśliwe rozwiązanie akcji, często skupia się na wyśmiewaniu ludzkich wad i społecznych obyczajów.

Geneza: Podobnie jak tragedia, wywodzi się ze starożytnej Grecji i obrzędów dionizyjskich.

Najważniejsze cechy (kluczowe dla analizy!):

• Komizm: Główny element komedii, realizowany na różne sposoby:
  • Komizm postaci: Wynika z charakterystycznych cech bohaterów (np. naiwność, skąpstwo, tchórzostwo) i ich zachowań, często karykaturalnych (np. postać Papkina czy Cześnika w „Zemście”).
  • Komizm sytuacyjny: Wynika z zaskakujących, nieoczekiwanych zdarzeń, pomyłek, intryg, zbiegów okoliczności (np. scena pisania listu przez Papkina).
  • Komizm językowy: Wynika ze sposobu mówienia bohaterów – zabawnych powiedzonek, dialektu, przekręcania słów, specyficznej składni (np. język Cześnika i Rejenta).
• Szczęśliwe zakończenie: Konflikty zostają pomyślnie rozwiązane dla pozytywnych bohaterów, często kończy się ślubem lub pogodzeniem.
• Tematyka: Często obyczajowa, satyryczna – wyśmiewa wady ludzkie, stereotypy, problemy społeczne (np. pogoń za pieniądzem, plotkarstwo, snobizm).
• Styl: Zazwyczaj lżejszy, bliższy mowie potocznej, pełen dowcipu.

Przykłady lektur/utworów reprezentatywnych (często w kanonie):

• Molier, Skąpiec
• Aleksander Fredro, Zemsta
• Aleksander Fredro, Śluby panieńskie

3. Dramat właściwy

Definicja: Najbardziej pojemna i współczesna kategoria gatunkowa w obrębie dramatu. Obejmuje utwory, które nie mieszczą się w ścisłych ramach tragedii czy komedii, często łącząc elementy obu, poruszając realistyczne problemy i nie narzucając z góry zakończenia.

Geneza: Rozwinął się w epoce nowożytnej i współczesnej.

Najważniejsze cechy (kluczowe dla analizy!):

• Różnorodna tematyka: Może poruszać problemy społeczne, psychologiczne, obyczajowe, historyczne, filozoficzne – bez ograniczeń tematycznych tragedii czy komedii.
• Brak ściśle określonych reguł: Zazwyczaj nie przestrzega zasad jedności akcji, czasu i miejsca w sposób tak rygorystyczny jak tragedia antyczna. Forma jest bardziej swobodna.
• Realizm: Często dąży do realistycznego przedstawienia świata, postaci i ich psychologii, co odróżnia go od często typowych postaci komedii czy wyidealizowanych bohaterów tragedii.
• Zakończenie: Nie musi być ani tragiczne, ani komiczne. Może być otwarte, niejednoznaczne, realistycznie smutne, ale bez katastrofy, lub po prostu przedstawiające wycinek życia.
• Charaktery: Postacie są często bardziej złożone psychologicznie niż w klasycznych tragediach czy komediach.
• Często porusza współczesne autorowi problemy.

Przykłady lektur/utworów reprezentatywnych (często w kanonie):

• Stanisław Wyspiański, Wesele (często określany jako dramat symboliczny, ale mieści się w szerokiej kategorii dramatu właściwego)
• Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej (dramat obyczajowy)
• Adam Mickiewicz, Dziady (części dramatyczne, np. cz. II i IV – choć specyficzne dla romantyzmu, mieszczą się w tej kategorii gatunkowej)

Podsumowanie:

Zarówno znajomość podstawowych elementów budowy dramatu (akt, scena, tekst główny/poboczny, dialog, monolog), jak i rozpoznawanie gatunków (tragedia, komedia, dramat właściwy) pomaga w analizie utworu. Wiedząc, z czym mamy do czynienia, możemy lepiej zrozumieć intencje autora, role postaci, specyfikę konfliktu i przesłanie dzieła. Zwracajcie uwagę na te cechy podczas pracy z tekstami dramatycznymi – to klucz do poprawnej interpretacji na egzaminie.